دانش آموزان در رده‌های مختلف از لحاظ مسائل روانی گروه حساسی محسوب می‌شوند و هر آنچه در این دوره تجربه می‌کنند در شخصیت بزرگسالی و آینده آنان تأثیرگذار خواهد بود؛ لذا سلامت و بهداشت روان دانش آموزان موضوعی مهم و قابل توجه است. کودکان و نوجوانان زمان بسیاری را به عنوان دانش آموز در مدارس می‌گذرانند و بسیاری از عوامل مؤثر بر بهداشت روانی آنان به مدرسه و شرایط آن باز می گردد. در عین حال مسائل مربوط به خانواده نیز قطعن در زمینه بهداشت روانی دانش آموزان مؤثر خواهد بود.
بهداشت روانى چیست؟
بهداشت روانی با نبود بیماری روانی متفاوت و از آن فراتر است. آنچه که سازمان بهداشت جهانی بر آن تأکید دارد تعریف سلامتی به عنوان حالتی از رفاه جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط نبود بیماری و یا ناتوانی است. بنابراین، بهداشت روان حالتی از رفاه است که در آن فرد توانایی‌هایش را باز می‌شناسد و قادر است با استرس‌های عادی و معمول زندگی، سازگاری داشته و از نظر شغلی مفید و سازنده باشد. از منظری دیگر بهداشت روانی را می‌توان توانایی سازگاری با دیدگاه‌های خود، دیگران و رویارویی با مشکلات روزمره زندگی، تعریف کرد.
بنابراین انجام کليه اقداماتى که از شيوع و بروز بيمارى‌هاى روانى جلوگيرى نماید و سلامت کلی افراد را تأمين کند مانند ايجاد فضاى نشاط انگيز و محيط فیزیکی ، فردى و اجتماعى آرام و مناسب می تواند به ارتقای بهداشت روانی دانش آموزان و دیگر افراد کمک کند.
دیگر عوامل مؤثر در بهداشت روانی دانش آموزان
- خانواده‌ی دانش آموزان
اولین محیط پرورش دهنده کودک کانون خانواده است و مسلمن رشد سالم و بهداشت روانی دانش آموزان به مقدار زیادی به سلامت خانواده و شرایط تربیتی بستگی دارد. والدینی که کودک خود را دوست داشته و به او احترام بگذارند فرزندی با اعتماد به نفس خواهند داشت. خانه باید مکانی باشد که کودک در آن احساس امنیت کرده و بتواند علایق، استعداد و عواطف خود را بدون واهمه و ترس ابراز نموده و از افراد دیگر خانواده در حل مشکلات خود کمک بگیرد. والدین بی ثبات و بی تفاوت و غیرمسئول بیش از هرکس دیگری بهداشت روانی کودک خود را به خطر می‌اندازند و الگوی رفتاری نامناسبی برای فرزندان خود هستند. شیوه تربیتی والدین، انتظارات والدین از دانش آموزان، نوع شخصیت و سلامت روان والدین، توجه مناسب به نیازهای کودک و شرایط اقتصادی و اجتماعی خانواده از عواملی است که در سلامت روان دانش آموزان تأثیرگذار است.
- معلمان و مربیان
معلم به عنوان یک الگو تأثیر زیادی بر رفتار دانش‌آموزان دارد. در واقع مسئولیت معلمان فقط در پرورش ذهن و آشنا ساختن شاگردان به مسائل اجتماعی و اخلاقی خلاصه نمی‌شود، بلکه آنان مسئول تغییر و اصلاح رفتارهای ناسازگار، تأمین بلوغ عاطفی و سلامت روانی دانش‌آموزان هستند. تلاش معلم نباید تنها در جهت کسب بهترین نتیجه آموزشی و نمرات عالی باشد بلکه معلم باید بكوشد به هر فرد به اندازه توانایی او مسئولیت دهد و تا حد امكان به پرورش فكری، روانی و جسمانی كودک بپردازد. دانش آموزان در مدرسه فرصت تجربه کردن دوست داشتن و دوست داشته شدن را پیدا می‌کنند و مربیان با محبت و توجه می‌توانند آنان را در مسیری قرار دهند که چگونگی برقراری روابط درست عاطفی، سازگاری با دیگران، مسئولیت پذیری و… را یاد بگیرند. به بیان دیگر معلم با پذیرش کودک و احترام به او و ارج نهادن به توانایی‌هایش می‌تواند به سلامت روان او کمک کند و به عنوان فردی قابل اعتماد از طرف دانش آموزان مورد پذیرش قرار بگیرد.
برخی از ویژگی‌های معلمانی که می توانند بهداشت روانی دانش آموزان را ارتقا دهند عبارت است از :
- سالم بودن از لحاظ روانی
- پذیرش، دوست داشتن و احترام به دانش آموزان
- آگاهی از مسائل مرتبط با با رشد جسمی و روانی کودکان و و علائم اختلالات روانی
- آگاهی از رابطه بهداشت روانی و برنامه‌های آموزشی و تربیتی
- توانایی در حمایت دانش آموزان در مشکلات و مسائل عاطفی و خانوادگی
- محیط آموزشی
محیط آموزشی، در سطوح مختلف (كودكستان، دبستان، دبیرستان و دانشگاه) از عواملی است كه تأثیر اساسی در بهداشت روانی افراد دارد. سلامت روانی دانش آموزان با پیشرفت تحصیلی آنان در ارتباط است و ایجاد شرایطی در محیط آموزشی که بهداشت روانی دانش آموزان را مد نظر قرار دهد برای رسیدن به اهداف آموزشی، تربیتی و داشتن جامعه ای سالم باید مورد توجه قرار بگیرد. نیاز به موفقیت و احساس ارزشمند بودن نیاز مهمی است که برخی كودكان از طریق پیشرفت تحصیلی، ورزشی و اجتماعی و برخی با پرخاشگری این نیاز خود آن را ارضا می‌كنند. اگر وظایف او خارج از حدود استعداد و علاقه‌اش باشد، دچار احساس ناكامی خواهد شد و این ناکامی می تواند با پرخاشگری یا افسردگی خود را نشان دهد. كودكان در محیط آموزشگاهها یاد می‌گیرند كه چگونه رفتار اجتماعی داشته باشند و نقش خود را در اجتماع ایفا كنند. مدرسه یا محیط آموزشی می‌تواند به فرد در پذیرش مسئولیت، تصمیم گیری و حل مسائل زندگی بسیار کمک کند.
- محیط فیزیکی مدرسه
شاید اثر شرایط محیط فیزیکی بر سلامت روان در ابتدای امر چندان مهم به نظر نرسد اما محیط فیزیکی تأثیر زیادی بر ارتقای بهداشت روانی افراد دارد. از آنجا که قسمت عمده ساعات روزانه دانش آموزان در محیط مدرسه می گذرد، فضای ساختمان مدرسه، رنگ‌ها، میزان نور، دمای محیط، بهداشت محیط و ایمنی آن بر رفتار و سلامت جسم و روان دانش آموزان مؤثر است. همچنین وجود امکانات مناسب مانند فضاهای ورزشی و آموزشی قابل قبول باید در جهت ارتقای بهداشت روانی دانش آموزان مورد توجه قرار بگیرد.
- مسئولین مدرسه
برای تأمین بهداشت روانی دانش آموزان، لازم است به بهداشت روانی مسئولین و کارکنان مدارس نیز اهمیت داده شود. آنان نه تنها بر روی دانش آموزان از لحاظ الگویی تأثیرگذارند همچنین نوع ارتباطی که با دانش آموزان برقرار می کنند می تواند برای بهداشت روانی دانش آموزان مفید یا مضر باشد. هر یک از دانش آموزان در محیط خانوادگی خاص خود تربیت شده‌اند و در محیط آموزشی مربیان با درک این مسئله باید به افراد کمک کنند تا با محیط جدید خود سازگار شوند. كودكی كه به مدرسه می‌رود به دنبال احساس تعلق، مشابه آنچه در خانه تجربه كرده است، می‌گردد و در صورتی كه در آن خانواده به این احساس دست نیافته باشد، در پی جبران آن در مدرسه است.
در این میان نقش مشاوران مدرسه نیز بسیار با اهمیت است. مشاور فعال و با دانش کافی مهمترین شخص در تامین بهداشت روانی مدرسه به شمار می‌رود. مشاور می تواند با شناسایی دانش آموزان مشکل دار و کمک به آنان، کمک به معلمان در استفاده از رفتارهای ارتباطی بهینه، و به طور کلی شناسایی عوامل مخل بهداشت روانی در مدارس به ارتقای بهداشت روانی دانش آموزان کمک کند.
- ورزش
امروزه نقش ورزش در سلامت روانی بر کسی پوشیده نیست و این در مورد سلامت روان دانش آموزان نیز صدق می‌کند. عدم تحرک باعث ناهنجاری‌های متعدد جسمی و روانی در سنین مختلف می‌شود. ورزش در سلامت و آمادگی جسمانی، تعادل و ثبات هیجانی، جلب توجه، رقابت، رشد اعتماد به نفس، تصویر مثبت بدنی و اجتماعی و تأمین نیازهای دوستی، احساس امنیت و تقویت گروهی، تأثیر فراوانی دارد.
همچنین اضطراب افراد با ورزش به میزان زیادی کاهش می‌یابد. ورزش همچنین موجب تقویت اعتماد به نفس در فرد شده، او را متعادل، متفکر و سازگار با محیط می‌کند. بنابراین فعالیت‌های ورزشی دانش آموزان نه تنها به سلامت جسمانی آنان کمک کرده بلکه با ارضای بسیاری از نیازهای روانی دانش آموزان مانند نیاز به موفقیت و اجتماعی بودن به ارتقای بهداشت روانی دانش آموزان کمک کند.
توصیه‌هایی در جهت ارتقای بهداشت روانی دانش آموزان
- والدین عزیز:
باید به مشکلات روانی و رفتاری کودکان توجه کنید و به روش صحیح و با حوصله به رفع آن کمک کنید.
از فعالیت‌ها و آموزه های جدید فرزندانتان استقبال کرده و لذت ببرید.
به ارتقای سلامت روان خود توجه کنید و جنبه‌های روحی و معنوی شخصیت خود را تقویت کنید.
برای فرزندان خود و دیگر افراد احترام قایل شوید.
صادق باشید و اعتماد فرزندان کودک و نوجوان خود را جلب کنید.
احساسات فرزندان خود را شناخته و به آن اهمیت دهید.
محیط خانه را پر نشاط و سالم نگه دارید.
در خانه فرصت بروز و کنترل احساسات فرزندان را ایجاد نمایید.
به تغذیه سالم فرزندان خود توجه کنید.
- مدیران و معلمان عزیز مدارس:
معلمان و مسئولان مدرسه یا محیط آموزشی باید در مورد شیوه‌های ارتباطی و تربیتی مناسب آگاهی کافی داشته باشند.
عوامل مخل بهداشت روانی معلمین را رفع کنید.
تعامل مناسب و متعادل با خانواده دانش آموزان داشته باشید.
مشاوران مدارس را توانمند و دارای اطلاعات و دانش به روز سازید.
به دانش آموزان روش‌های تأمین بهداشت روانی مانند مهارت های زندگی را آموزش دهید.
فضاهای آموزشی و محیط فیزیکی مدارس را در جهت ارتقای بهداشت روانی دانش آموزان بهبود بخشید.
به تقویت ایمان و باورهای مذهبی در دانش آموزان بطور واقعی کمک کنید.
